Historia
Historia Japonii obejmuje historię wysp Japońskich i Japończyków, od czasów starożytnych regionu do najnowszej historii Japonii jako państwa. Po ostatniej epoce lodowcowej (około 12 tys. lat p.n.e.), bogaty ekosystem archipelagu japońskiego sprzyja rozwojowi człowieka. Najwcześniejsze znane ceramiki powstały w okresie Jōmon. Pierwsza znana pisemna wzmianka o Japonii zawarta jest chińskiej Księdze Hanów pochodzącej z I wieku naszej ery. Główne kulturowe i religijne wpływy pochodziły z kultury Chin.
Pierwsza stała stolica została założona w okresie Nara w 710 roku n.e., miasto Heijō-kyō stało się centrum sztuki, religii i kultury buddyjskiej. Obecna Rodzina Cesarska ma swoje początki ok. 700 roku n.e., ale do 1868 roku (z kilkoma wyjątkami) miała wysoki autorytet, ale mało władzy. Do roku ok. 1550 władza polityczna została podzielona na kilkaset jednostek lokalnych, czy „domen” kontrolowanych przez lokalnych „daimyō” (panów feudalnych), z których każdy miał do dyspozycji własne oddziały samurajów. Ieyasu Tokugawa objął władzę w 1600 roku, rozdał ziemię swoim zwolennikom oraz założył „bakufu” (rząd wojskowy) w Edo (dzisiejsze Tokio). „Okres Tokugawa” cechował dobrobyt i pokój, ale Japonia celowo zamknęła się przed misjami chrześcijańskimi i niemalże całkowicie odcięła kontakt ze światem zewnętrznym. W 1860 rozpoczął się okres Meiji, a nowe kierownictwo krajowe systematycznie skończyło z feudalizmem i przekształciło izolowany i zacofany kraj wyspiarski w światową potęgę, uważnie śledząc modele zachodnie. Demokracja była problematyczna, z uwagi na pozycję armii, ponieważ w latach 1920 i 1930 potężne wojsko w Japonii było półautonomiczne. Począwszy od 1931 roku Japonia prowadziła wojny z Chinami, Stanami Zjednoczonymi (1941), ale została pokonana w Wojnie na Pacyfiku przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię.
Po wojnie okupowana przez USA i pozbawiona zdobyczy terytorialnych, Japonia przekształciła się w pokojowy i demokratyczny naród. Po 1950 roku kraj cieszył się bardzo wysokim tempem wzrostu gospodarczego, i stał się światową potęga gospodarczą, zwłaszcza w produkcji samochodów i elektroniki. Od lat dziewięćdziesiątych poważnym problem jest stagnacja gospodarcza, a także trzęsienie ziemi i tsunami w 2011 roku powodujące masowe alokacje.
Czasy od wojny Ōnin nazywa się sengoku-jidai. W rezultacie procesów gekokujō (niżsi rządzą wyższymi, maluczcy wielkimi) upadały wielkie rody, ich miejsce zajmowały małe rody. W prowincji Owari wydźwignął się ród shugodai – Oda. Jego przedstawiciel, Nobunaga, w 1560 odniósł zwycięstwo nad atakującym go potężnym daimyō Yoshimoto Imagawą. Odtąd przystąpił do umacniania się we własnej prowincji, a następnie do coraz dalszych podbojów. Kolejne 20 lat spędził na ciągłych walkach, stopniowo poszerzając terytorialne zdobycze i trzymając w karbach zarówno wojowników, jak i gminy. Do końca swojego życia podporządkował sobie 20 strategicznie położonych centralnych prowincji. Zginął śmiercią samobójczą osaczony przez armię zdrajcy Mitsuhide Akechi. Nobunaga jako pierwszy rozpoczął proces jednoczenia Japonii. W podporządkowanych prowincjach prowadził spisy ziemi, stosował też tzw. katanagari (polowania na miecze) celem rozbrojenia chłopów i nie poddających się jego władzy zbrojnych ugrupowań religijnych. Niszczył wielkie klasztory buddyjskie, ale utrzymywał dobre stosunki z chrześcijańskimi misjonarzami, którzy zaczęli napływać do Japonii w połowie XVI w.
Proces jednoczenia Japonii kontynuował Hideyoshi Toyotomi, najwybitniejszy dowódca, zawsze lojalny wobec Nobunagi. Walcząc dla niego, dorobił się fortuny i statusu daimyō. Po śmierci Nobunagi stał się czołową postacią na scenie politycznej. W 1583-1589 podbił większość kraju, z wyjątkiem rejonu Kantō, gdzie władzę sprawował ród Hōjō. W 1590 przystąpił do oblężenia twierdzy Odawara, która poddała się po 3 miesiącach. Z upadkiem Odawary i końcem rodu Hōjō cała Japonia poddała się dyktatorskiej władzy Hideyoshiego, który obdzielał ziemią (oddając jej część wasalom jako lenna), arbitralnie przenosił ludzi z miejsca na miejsce, dbając, aby osoby niepewne były otoczone przez zaufanych. Swego najpotężniejszego rywala, Ieyasu Tokugawę, przeniósł z prowincji centralnych do Kanto. Władzę absolutną rozciągnął na daimyō, ale zostawił im autonomię zarządzania ich dobrami. W całym kraju prowadził spisy ludności i ziemi, a także tzw. polowania na miecze. Od tej pory tylko samuraje mieli prawo nosić oręż. Chłopi zostali przypisani do ziemi, samuraje zaś musieli się zdeklarować: czy zostają w swoich dobrach, tracąc pozycję samuraja, czy też porzucają ziemię i idą na służbę do swego suzerena i przenoszą się do miasta podzamkowego.
W 1592 i latach 1597-1598 Hideyoshi pokusił się o podbój Korei. Obie próby zakończyły się niepowodzeniem, a w czasie drugiej wyprawy Hideyoshi zmarł w Momoyami. Przed śmiercią powołał 5 najpotężniejszych daimyo (gotairo) jako rodzaj rady regencyjnej, której zadaniem było opiekowanie się jego synem, Hideyorim, oraz zapewnienie mu nieuszczuplonej schedy po ojcu. Członkami rady byli: Ieyasu Tokugawa, Toshi’ie Maeda, Hideie Ukita, Terumoto Mōri, Kagekatsu Uesugi. Hideyoshi przyzwał też swoją wcześniej powołaną radę administracyjną (gobugyo) i nakazał członkom obu organów wymienić przysięgi na wierność. Rada składała się z mniej zamożnych, ale zaufanych daimyo. Byli to: Nagamasa Asano, Gen’i Maeda, Masaie Natsuka (Nagatsuka), Mitsunari Ishida i Nagamori Mashita (Masuda).
Wkrótce po śmierci Hideyoshiego zaczęły nabrzmiewać konflikty między 10 wybranymi opiekunami. Tłem konfliktów były osobiste zawiści oraz poglądy polityczne (m.in. stosunek do inwazji w Korei). Szczególne zamieszanie wprowadzał Mitsunari Ishida, który żywił obsesyjną nienawiść do Ieyasu i nie szczędził wysiłków, aby podburzyć przeciwko niemu innych daimyō. Kagekatsu Uesugi dążył również do wyeliminowania Ieyasu. Z Osaki, gdzie rezydowała rada, wycofał się do swojej prowincji. W ciągu kilku miesięcy rada go-tairō zmniejszyła się do 3 osób, wśród których Ieyasu pod każdym względem nie miał sobie równego.
Na przełomie 1599/1600 utworzyły się 2 ośrodki skupiające przeciwników Ieyasu: Ōmi, gdzie działał Mitsunari, oraz Aizu pod władaniem Kagekatsu. Hasłem obu gromadzonych armii była obrona interesów domu Toyotomi. W 6. miesiącu 1600 Ieyasu ruszył ze swoją armią (50 tys. wojowników) w kierunku Aizu. Korzystając z tego, Mitsunari na czele armii zwanej seigun (armia zachodnia) zaatakowal zamek Ieyasu w Fushimi. Na wieść o tym Ieyasu ze wszystkimi swoimi oddziałami tōgun (armia wschodnia) zawrócił do prowincji centralnych. Mitsunari po zdobyciu Fushimi wszedł do Osaki, aby stamtąd od początku 9. miesiąca szykować się do czołowego starcia z tōgun. Ieyasu ustawił swoje oddziały na pozycjach naprzeciw seigun.
Przełomowa w dziejach Japonii bitwa pod Sekigaharą rozpoczęła się 15. dnia 9. miesiąca 1600. Gdy zwycięstwo chyliło się na stronę seigun, wchodzące w jego skład oddziały Kobayakawy przeszły na stronę tōgun. To zadecydowało o wyniku starcia. Armia Mitsunariego została zdziesiątkowana i rozproszona. Zwycięstwo militarne Ieyasu obrócił w trwałą hegemonię rodu Tokugawa.
System władzy stworzony przez Ieyasu Tokugawę ustabilizował się w połowie XVII w. Ośrodkiem władzy było Edo (obecnie Tokio). Ieyasu przeprowadził konfiskaty i redystrybucję ziemskich własności daimyō, którzy dzielili się na: dziedzicznych wasali (fudai-daimyō), sojuszników Tokugawy sprzed bitwy pod Sekigaharą i zewnętrznych panów (tozama-daimyō), dotychczasowych przeciwników. Ograniczył też prawa i majątek dworu cesarskiego i arystokracji dworskiej, zachowując pozory autorytetu władzy nadrzędnej cesarza.
System polityczny okresu Edo, zwany bakuhan, opierał się na bakufu, ośrodku centralnym i autonomicznych księstwach feudalnych (han; w poł. XVII w. było ich ok. 250), których właściciele-daimyō byli wasalami sioguna. Siogun stał na czele centralnego ośrodka władzy i jemu podlegali wszyscy urzędnicy na szczeblu centralnym i prowincjonalnym.
Kontroli daimyō służyło tzw. zmienne uczestnictwo w służbie (system sankin-kōtai; od 1635). Musieli oni spędzać tyle samo czasu (przeważnie rok) w Edo, co w hanie. W okresie Edo liczba ludności wzrosła z ok. 18 mln do 27 mln. Wprowadzono rygorystyczny podział na 4 warstwy społeczne: samurajów (10-20% całej ludności), chłopów (ok. 80%), rzemieślników i artystów oraz kupców. Poza podziałem znalazł się dwór cesarski z arystokracją dworską, mnisi oraz tzw. nieludzie (hinin, m.in. eta).
Podstawą gospodarki miało być rolnictwo, wspierane przez handel. Na początku XVIII w. nastąpił jednak kryzys japońskiej wsi (obciążenia fiskalne ze strony bakufu i domen, klęski żywiołowe, głód, a także szybki rozwój miast i wzrost popytu miejskich konsumentów).
Na początku okresu Edo Japończycy prowadzili handel z państwami Azji (m.in.: Tonkin i Annam, Syjam, Birma, Kambodża, Tajwan, Filipiny) oraz z Europejczykami przebywającymi w Japonii (Portugalczycy, Hiszpanie, od 1609 Holendrzy, od 1613 Anglicy). Jednak obawa o przetrwanie rządów Tokugawów, spowodowana ingerencją w życie Japończyków rywalizujących o wpływy Portugalczyków i Hiszpanów (również misjonarzy), doprowadziła do prześladowań chrześcijan (pierwsza egzekucja 1622). Po krwawo stłumionym w Shimabarze (Kiusiu) buncie chłopów (przełom 1637/1638, którym broń dostarczyli Portugalczycy, Japonia weszła w okres izolacji (sakoku). Jedynymi Europejczykami w Japonii pozostali Holendrzy (tylko na sztucznej wyspie Dejima, u wybrzeża Nagasaki). Izolacja pogłębiła kryzys gospodarczy, którego przyczyną był też podział społeczeństwa, hamujący naturalne procesy rozwoju i powodujący ubożenie społeczeństwa.
Kryzys spotęgowało zagrożenie z zewnątrz na przełomie XVIII/XIX w., wynikające ze wzrostu zainteresowania Japonią ze strony cudzoziemców: Rosjan, Brytyjczyków, Amerykanów. Ostatecznie w 1854 na skutek działań komandora M.C. Perry’ego, dowódcy eskadry amerykańskich okrętów, Japonia zaczęła otwierać swoje granice. Podpisała traktat o przyjaźni z USA (m.in. otworzyła porty), a następnie z: Wielką Brytanią, Rosją (1855), Holandią (1856). W 1858 zawarła traktaty handlowe z: USA (m.in. prawo eksterytorialności), Wielką Brytanią, Rosją, Holandią, Francją, Portugalią (1860), Prusami (1861).
Nasiliło to nastroje antycudzoziemskie. Powstał ruch sonnō-jōi („czcić cesarza, wypędzić barbarzyńców”), na którego czele stanęli samuraje (średnia warstwa) z hanów: Satsuma (m.in. Takamori Saigō, Toshimichi Ōkubo), Chōshū (Hirobumi Itō, Aritomo Yamagata), Tosa (Taisuke Itagaki) i Hizen (Shigenobu Ōkuma, Shimpei Etō).
Ostatecznie Japończycy uznali przewagę cudzoziemców, ruch antycudzoziemski osłabł, nasilił się ruch pro-cesarski, skierowany przeciwko bakufu sonnō-tōbaku („czcić cesarza, obalić siogunat”). Pod koniec 1867 ostatni siogun z rodu Tokugawa, Yoshinobu (1866-68), zrezygnował ze stanowiska. Na początku 1868 zniesiono urząd sioguna, kończąc tym samym ostatnie rządy wojskowych w Japonii. Nastąpiła restauracja władzy cesarza.
Długi okres pokoju i stabilizacji wpłynął korzystnie na rozwój działalności intelektualnej i sztuki. Rozwijały się konfucjanizm i neokonfucjanizm, umacniające istniejący porządek polityczno-społeczny. W XVII w. zaczęła działać tzw. szkoła narodowa (kokugaku; Mitsukuni Tokugawa), opowiadająca się za powrotem do japońskich wartości narodowych, w tym także czystego shinto. Badano japońską literaturę klasyczną i historię. Na początku XVIII w. rozwinęła się tzw. nauka holenderska (rangaku), obejmująca różne dziedziny wiedzy „Zachodu”.
Okres Meiji (1868-1912)
Obejmuje lata panowania cesarza Mutsuhito (przyjęto zasadę dożywotniego panowania, nazwa ery stała się odtąd imieniem pośmiertnym cesarza). Edo przemianowano na Tokio, które po przeprowadzce cesarza z Kioto (1869) stało się oficjalną stolicą Japonii.
W 1868 rozpoczął się proces gwałtownych zmian i modernizacji na wzór zachodni, zw. restauracją Meiji. Głównymi celami było zlikwidowanie feudalizmu, centralizacja władzy wokół cesarza i przeprowadzenie reform, usuwających zacofanie Japonii wobec świata. Faktycznie państwem zaczęła rządzić oligarchia, czyli młodzi samuraje, aktywni uczestnicy wydarzeń związanych z obaleniem siogunatu. Centralnym organem rządowym stała się Wielka Rada Stanu (Dajōkan lub Daijōkan)), sprawująca kontrolę nad instytucjami ustawodawczymi, wykonawczymi i sądowniczymi. Po wielu zmianach jej struktury, w 1885 powstał nowoczesny system gabinetowy. Pierwszym premierem został Hirobumi Itō.
W 1871 zniesiono domeny (han) i ustanowiono prefektury (72, później 43 i 3 miasta wydzielone). Następnie przystąpiono do realizacji hasła: fukoku-kyōhei („bogaty kraj, silna armia”). Konieczna była poprawa sytuacji gospodarczej. W 1873 zreformowano system finansowy i przeprowadzono reformę podatków od ziemi. Zmieniono strukturę gospodarki, przekształcając Japonię ze słabego kraju rolniczego w szybko rozwijający się kraj przemysłowy (przemysł maszynowy, stoczniowy, włókienniczy). Stworzono ogólnonarodową, nowoczesną armię z poboru (1873; Aritomo Yamagata). Wprowadzono nowy podział społeczny na: arystokrację (dawni daimyō i kuge), szlachtę (dawni samuraje i urzędnicy bakufu) oraz gmin (chłopi, mieszczanie oraz tzw. nieludzie). Zmodernizowano liczne dziedziny życia. W 1873 wprowadzono kalendarz gregoriański i cofnięto wszystkie antycudzoziemskie zarządzenia. Rząd dążył do unowocześnienia kraju i dostosowania obcych kulturowo wzorów do japońskich realiów i tradycji. Dzięki temu zlikwidowano zacofanie i zachowano narodową tożsamość.
Zmiana systemu politycznego i społecznego doprowadziła do niezadowolenia samurajów i rozłamu w rządzie (1872). Doszło do wystąpień zbrojnych, tłumionych przez armię rządową (m.in. seinan-sensō w 1887) oraz do powstania ruchu na rzecz swobód i praw obywatelskich (jiyū-minken-undō), zainicjowanego przez Taisuke Itagakiego. Domagano się demokratyzacji życia politycznego, opracowania konstytucji itp. W 1889 promulgowano Konstytucję Wielkiego Cesarstwa Japonii, która formalnie przekształciła kraj w nowoczesną monarchię konstytucyjną.
Zadbano także o interesy Japonii na arenie międzynarodowej, ochronę jej suwerenności oraz doprowadzono do uzyskania przez nią statusu mocarstwa na Dalekim Wschodzie. Najważniejszym problemem była rewizja nierównoprawnych traktatów z połowy XIX w. Nieudaną próbę podjęto już 1871, w trakcie pierwszej oficjalnej misji rządowej do Stanów Zjednoczonych i Europy, na której czele stał Tomomi Iwakura. Ostatecznie nastąpiło to dopiero w latach 1894-1899. Wcześniej Japonia zawarła równoprawny układ z Chinami (1871), uzyskała od Rosji Kuryle w zamian za Sachalin (1875), przejęła wyspy Ryūkyū (prefektura Okinawa). Różnica zdań na temat Korei doprowadziła do starć zbrojnych z Chinami (1894-1895), które pokonane, przekazały Japonii m.in. Płw. Liaotuński, Tajwan i Peskadory. Zmuszona do zwrotu Płw. Liaotuńskiego, który przejęła Rosja, Japonia wypowiedziała jej, zwycięską w rezultacie, wojnę (1904-1905), i w wyniku której stała się mocarstwem na Dalekim Wschodzie. Rosja uznała niezależność Korei i szczególne w niej interesy Japonii, scedowała na nią swe prawa do Płw. Liaotuńskiego i Kolei Południowomandżurskiej oraz południowej części Sachalinu.
W czasie wojny doszło do nieoficjalnych kontaktów władz japońskich, którym zależało na osłabieniu armii rosyjskiej, z przedstawicielami Polski, dążącymi do wykorzystania wojny dla dobra Polski. W 1904 Józef Piłsudski i Roman Dmowski odwiedzili Japonię.
Okres Taishō (1912-1926)
Okres panowania cesarza Yoshihito (Taishō), który od 1921, z powodu złego stanu zdrowia, był reprezentowany przez regenta-następcę tronu Hirohito. W czasie tym wzrósł poziom uprzemysłowienia, oświaty, świadomości społecznej i uczestnictwa obywateli w życiu politycznym. Pojawiły się liczne organizacje: prawicowe, nacjonalistyczne, liberalne, lewicowe, socjalistyczne i komunistyczne. Oligarchię Meiji stopniowo zastępowali w rządach członkowie zachowawczych partii politycznych (gł. Seiyūkai i Kenseikai), wojskowi (gunbatsu), kręgi finansowe (zaibatsu). W 1918 powstał pierwszy w Japonii rząd partyjny z Takashim Harą, pierwszym „premierem z ludu”. Rządy partyjne (1918-1922, 1924-1932) nie były jeszcze demokratyczne, sprawowały je głównie Seiyūkai i Kenseikai, a z powodu ograniczonego prawa wyborczego o składzie parlamentu decydował układ sił politycznych.
Reformy okresu Meiji oraz I wojna światowa przyczyniły się do szybkiego rozwoju przemysłu: ciężkiego (hutnictwo, budowa okrętów), energetycznego, włókienniczego, a więc do wzrostu produkcji przemysłowej i zatrudnienia. W czasie wojny, dzięki nieobecności mocarstw na rynkach dalekowschodnich, znacznie wzrósł eksport japoński (gł. surowy jedwab i wyroby bawełniane). Powrót zachodnich mocarstw na rynki po wojnie, stał się w Japonii przyczyną recesji, którą dodatkowo pogłębiło wielkie trzęsienie ziemi w regionie Kanto (1 września 1923). Rosło niezadowolenie społeczeństwa, powstały związki zawodowe, dochodziło do strajków, demonstracji, rozruchów ludności. Narastał problem agrarny. Domagano się też demokratyzacji życia, zwłaszcza powszechnego prawa wyborczego, które wprowadzono w 1925. Prawo wyborcze (do izby niższej) uzyskali wszyscy mężczyźni powyżej 25 lat. W tym samym roku rząd znacznie ograniczył swobodę zgromadzeń i wolności słowa (ustawa o utrzymaniu porządku publicznego).
W 1914 Japonia przystąpiła do I wojny światowej po stronie aliantów, pokonała Niemcy na Dalekim Wschodzie i zajęła ich posiadłości w Szantungu. W 1915 zmusiła rząd chiński do przyjęcia większości z tzw. 21 żądań, które dotyczyły m.in. przyznania Japonii praw do Szantungu, południowej Mandżurii i wschodniej części Mongolii Wewnętrznej. Na mocy traktatu pokojowego Japonia otrzymała prawa poniemieckie w Szantungu oraz: Wyspy Marshalla, Mariany i Karoliny, jako mandat klasy C (terytoria mandatowe). Podczas konferencji pokojowej w Wersalu była traktowana jako jedno z pięciu mocarstw. Wtedy też (22 marca 1919) Japonia uznała niepodległość Polski. Wkrótce też nawiązano oficjalne stosunki dyplomatyczne.
W 1918 Japonia, wraz z państwami Ententy, wzięła udział, w zakończonej fiaskiem, ekspedycji syberyjskiej na rosyjskim Dalekim Wschodzie, w zamiarze stworzenia na Syberii państwa buforowego, chroniącego ją od ideologii komunistycznej.
W latach 1921-1922, wspólnie z: USA, Wielką Brytanią, Francją, Włochami, Belgią, Holandią, Portugalią i Chinami, Japonia uczestniczyła w konferencji waszyngtońskiej i podpisała m.in. następujące traktaty:
- czterech mocarstw o wzajemnym poszanowaniu praw do ich posiadłości na Pacyfiku;
- dziewięciu mocarstw dotyczący Chin, poszanowania ich suwerenności i integralności oraz przestrzegania zasady „drzwi otwartych”;
- dotyczący ograniczenia zbrojeń morskich.
Japonia zrzekła się praw do posiadłości w Szandongu. Podpisanie układów było głównie zasługą dyplomacji Kijūrō Shidehary, rzecznika pokojowej polityki zagranicznej. W 1925 doszło do normalizacji stosunków z ZSRR.